Μισέλ Φουκώ
Ο Μισέλ Φουκώ, Γάλλος φιλόσοφος, γεννήθηκε στις 15 Οκτωβρίου του 1926 στο Πουατιέ και πέθανε στις 25 Ιουνίου του 1984 στο Παρίσι. Από το 1970 εώς το 1984 κατείχε έδρα στο Κολέζ ντε Φρανς (Collège de France) στην οποία έδωσε το όνομα «Ιστορία των συστημάτων σκέψης». Θεωρείται ευρέως ένας από τους κύριους διαμορφωτές του μεταμοντερνισμού και του μεταδομισμού στη φιλοσοφία, αν και ο ίδιος απέρριπτε αυτές τις ονομασίες και δήλωνε απλώς «νιτσεϊκός». Απεβίωσε από AIDS τον Ιούνιο του 1984.
Ο Φουκώ είναι γνωστός για την κριτική του στα κοινωνικά κατεστημένα, κυρίως της ψυχιατρικής, της ιατρικής και του σωφρονιστικού συστήματος, καθώς και για τις ιδέες του πάνω στην ιστορία της σεξουαλικότητας και τις θεωρίες του όσον αφορά την εξουσία και τις περίπλοκες σχέσεις της με τη γνώση. Το φιλοσοφικό του έργο είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο με τις θέσεις του που αφορούν την επικαιρότητα, αλλά και με γενικότερους συνεχείς προβληματισμούς πάνω στις συλλογικές ταυτότητες και στα πολιτικά κινήματα – με αφετηρία τα κινήματα των ομοφυλοφίλων και τα νέα κοινωνικά κινήματα της δεκαετίας του 1960.
Βιογραφία
Ο Φουκώ γεννήθηκε το 1926 στο Πουατιέ και προερχόταν από μια εύπορη οικογένεια, με τον πατέρα του να ασκεί το επάγγελμα του χειρουργού. Μέχρι το 1940 φοίτησε στο Lycée de Poitiers, ενώ από τότε και μέχρι το 1945 αρίστευσε στο ιησουιτικό College Saint Stanislas. Το 1946 ο Γάλλος φιλόσοφος εισήχθη στο διάσημο École Normale Supérieure, από όπου και αποφοίτησε κατέχοντας πτυχίο στη Φιλοσοφία και την Ψυχολογία. Η προσωπική εμπειρία του Φουκώ με την κατάθλιψη και οι συναντήσεις του με ψυχιάτρους, λέγεται ότι άσκησε επιρροή στη μετέπειτα καριέρα του, με αποτέλεσμα να διδάσκει περιοδικά ψυχολογία σε πανεπιστήμια, όπως το Πανεπιστήμιο Lille Nord της Γαλλίας, και να εργαστεί στον τομέα της κλινικής ψυχολογίας.
Έως το 1960, οπότε επέστρεψε στο Παρίσι, ταξίδεψε στην Ευρώπη διδάσκοντας στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα, στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας και στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου. Το 1961 έλαβε το διδακτορικό του πτυχίο, χρονολογία κατά την οποία και ξεκινά η έκδοση του συγγραφικού του έργου. Από το 1965 έως το 1968 μετέβη στην Τυνησία και εργάστηκε στο Πανεπιστήμιο, στην Τύνιδα. Το 1970 εκλέχτηκε ως ακαδημαϊκός στο Collège de France, με έδρα στην "Ιστορία των Συστημάτων της Σκέψης" και έκτοτε ταξίδεψε συχνά στις Η.Π.Α, δίνοντας διαλέξεις σε γνωστά πανεπιστήμια.
Σε νεαρή ηλικία συνδέθηκε με το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γαλλίας, από το οποίο σύντομα διαχωρίστηκε. Καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του ωστόσο, διατήρησε τόσο ως προς τα ακαδημαϊκά του ενδιαφέροντα, όσο και ως προς την πολιτική και κοινωνική του δράση αριστερές πεποιθήσεις. Από το 1963 διατήρησε ερωτικές σχέσεις με τον ακτιβιστή Ντανιέλ Ντεφέρ που διήρκεσαν μέχρι το 1984, όταν ο Φουκώ απεβίωσε από AIDS στο Παρίσι.
Φιλοσοφικό Έργο
Η ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή
Το "Folie et déraison. Histoire de la folie à l'âge classique" ήταν το πρώτο συγγραφικό έργο του Μισέλ Φουκώ που εκδόθηκε το 1961. Μεταφρασμένο στην ελληνική γλώσσα, ολόκληρο το έργο έγινε διαθέσιμο από το 2007 με τον τίτλο "Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή", ενώ μέχρι τότε είχε εκδοθεί μόνο μια επιτομή του.
Στο κείμενο αυτό επιχειρείται μια ιστορική αναδρομή της θέσης της τρέλας στις δυτικές κοινωνίες που ξεκινά από το Μεσαίωνα για να φτάσει μέχρι το 19ο αιώνα. Με το πέρασμα των αιώνων, η αντίληψη για την τρέλα μεταβάλλεται ανάλογα με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, τις κοινωνικές εξελίξεις και τα πολιτικά συμφέροντα και μαζί της μεταβάλλεται ο τρόπος μεταχείρισης των τρελών. Αν και τρελός προγενέστερα και μέχρι το Μεσαίωνα μπορεί να θεωρείται ο επικοινωνούν με το θείο, μετά τα αναγεννησιακά χρόνια η τρέλα εναντιώνεται στην ηθική της παραγωγής που αρχίζει να αναπτύσσεται, ενώ συγχρόνως διαδίδεται η ίδρυση κτιρίων εγκλεισμού και δουλείας, όπου φυλακίζονται όλα τα περιθωριοποιημένα μέλη της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων των φτωχών, των εγκληματιών, των ομοφυλοφίλων και των τρελών. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα χρόνια της κλασικής εποχής, όπου η αλογία θεωρείται εκλογή του ανθρώπου ενάντια στο λόγο και φυλακίζεται για να αποφευχθεί ένα αντίθετο στην κοινωνική ηθική σκάνδαλο. Η αναδρομή φτάνει μέχρι τα χρόνια του Φιλίπ Πινέλ και τη γέννηση της Ψυχιατρικής, όπου και πάλι ο έλεγχος και οι σκληρές θεραπευτικές μέθοδοι δεν εκλείπουν.
Το έργο άσκησε μεγάλη επιρροή στην αντίληψη της τρέλας και του ασύλου και έχει συνδεθεί όχι σπάνια με το αντι-ψυχιατρικό κίνημα. Αναφερόμενος στην ιστορία της τρέλας στο δυτικό κόσμο της κλασικής εποχής, ο Γάλλος φιλόσοφος δίδει μια εκτενή καταγραφή του συστήματος ελέγχου και εγκλεισμού που έχει πολλάκις ταυτιστεί με την κοινωνική απόκλιση, ενώ συχνά στο έργο τίθενται θέματα αμφισβήτησης της παντοδυναμίας του θετικισμού.
Η ιστορία της σεξουαλικότητας
Το συγκεκριμένο έργο του Φουκώ αποτελείται από τρεις τόμους, οι οποίοι δημοσιεύτηκαν μέχρι το θάνατό του το 1984.
Ο πρώτος τόμος, ο οποίος έχει γίνει θέμα πολλών συζητήσεων, αναφέρεται στους δύο τελευταίους αιώνες και πραγματεύεται τη λειτουργία της σεξουαλικότητας ως τη λογική μέθοδο ανάλυσης της εξουσίας που συνδέεται τόσο με την ανάδυση της επιστήμης της σεξουαλικότητας όσο με την ανάδυση της βιο-εξουσίας στη Δύση. Σε αυτόν τον πρώτο τόμο, ο Φουκώ, κάνει επίθεση στην διαδεδομένη άποψη που έχουμε ότι οι σεξουαλικές επιθυμίες του ανθρώπου καταπιέζονται. Ο ίδιος υποστηρίζει πως ουσιαστικά αυτό που ο καθένας ως καταπίεση, διαμορφώνει στην πραγματικότητα τη σεξουαλικότητα ως το στοιχείο αυτό που προσδιορίζει την ταυτότητα μας.
Ο ρόλος της σεξουαλικότητας στην Aρχαία Ελλάδα και στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία αναλύεται στους δύο επόμενους τόμους. Επιπλέον, ο Φουκώ προχωρά στην ανάλυση της εξουσίας μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των τεχνικών και των διαδικασιών που έχουν καθορίσει την ανθρώπινη συμπεριφορά.
Οι λέξεις και τα πράγματα
Στο βιβλίο του αυτό ο Φουκώ διαπιστώνει ότι ο άνθρωπος δεν είναι το αυτονόητο επίκεντρο και αντικείμενο της επιστήμης, παρά μια σχετικά πρόσφατη επινόηση προορισμένη να εξαφανιστεί στο προσεχές μέλλον. Η άποψη αυτή προκύπτει από το γεγονός ότι ανέκυψε στο πλαίσιο ενός ορισμένου τύπου σκέψης, ο οποίος διαμορφώθηκε μόλις κατά τον δέκατο ένατο αιώνα και διαδέχτηκε άλλους τύπους σκέψης, θεμελιακά διαφορετικούς και ολότελα ξένους προς ό,τι αργότερα ονομάστηκε "άνθρωπος". Εξετάζοντας κυρίως πως εξελίχθηκαν οι επιστήμες της γλώσσας, της ζωής και της οικονομίας από τον 16ο ως τον 19ο αιώνα ο Φουκώ δείχνει ότι αυτές οι μορφές σκέψης αποτελούν κλειστές και αυτοτελείς δομές, με εντελώς ιδιόμορφες προϋποθέσεις και συνέπειες κάθε φορά. Από την εποχή της εμφάνισης του βιβλίου οι θέσεις αυτές προκάλεσαν πλήθος συζητήσεων και διαφωνιών.
Η αρχαιολογία της γνώσης
Ο Φουκώ στο βιβλίο αυτό έρχεται να συμπληρώσει τις θέσεις που υποστήριξε στις "Λέξεις και τα πράγματα". Αναφέρεται κυρίως στην αγγλοαμερικανική φιλοσοφία και πιο συγκεκριμένα στην speech act theory.
Η ανάλυσή του κατευθύνεται προς την έννοια της απόφανσης, η οποία αποτελεί τη βασική μονάδα του λόγου και η οποία σύμφωνα με τον ίδιο έχει έως τότε αγνοηθεί. Η έννοια της απόφανσης αποκτά ένα ιδιαίτερο νόημα για τον Φουκώ. Η πρότασή του αυτή, βεβείως, δεν αποτελεί μοναδική ανάλυση του λόγου και ο διανοητής δεν επιχειρεί να καταργήσει και να ακυρώσει τις άλλες αναλύσεις.
Ο μεγάλος εγκλεισμός
Ο "Μεγάλος Εγκλεισμός" συγκεντρώνει όλα τα κείμενα του Μισέλ Φουκώ που σχετίζονται με τη συμμετοχή του στην Ομάδα Πληροφόρησης για τις Φυλακές και στο κίνημα των γαλλικών φυλακών που συγκλόνισε τριάντα πέντε φυλακές το χειμώνα του 1971 - 1972. Καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα και αναφέρονται στα προβλήματα της καθημερινής ζωής στη φυλακή, τις σχέσεις ποινικών και πολιτικών κρατουμένων, καθώς και στο ρόλο των αριστερίστικων οργανώσεων και των στρατευμένων αριστερών διανοούμενων στο κίνημα των φυλακών. Κι ακόμη, συμπυκνώνουν πολλές από τις αναλύσεις του Φουκώ για το ρόλο της φυλακής στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, όπως την ιστορικότητα του θεσμού, τη γενίκευση της κάθειρξης ως μορφής ποινής, τη σχέση της με άλλες εκδοχές εγκλεισμού - σχολείο, εργοστάσιο, νοσοκομείο, ψυχιατρείο - και τη σύγχυση ανάμεσα στις λειτουργίες της τιμωρίας και του σωφρονισμού. Μαρτυρία σημαντική, όχι μόνο γιατί καταγράφει και τη δράση ενός στρατευμένου φιλοσόφου αλλά και γιατί αποτελεί τη βάση του γαλλικού κινήματος των κρατουμένων και πρώην κρατουμένων για πιο ανθρώπινες συνθήκες ζωής.
Τρία κείμενα για τον Νίτσε
Το βιβλίο "Τρία Κείμενα για τον Νίτσε" εκδόθηκε στην Αθήνα το 2003 και εμπεριέχει δύο διαλέξεις και ένα δοκίμιο του Μισέλ Φουκώ, τα οποία εκφωνήθηκαν και δημοσιεύτηκαν μεταξύ του 1964 και του 1974. Κοινός τόπος των τριών δημιουργιών του Φουκώ είναι η αναφορά στον Φρίντριχ Νίτσε και στις μεθόδους ανάλυσης του κόσμου και της γνώσης, βασισμένες σε σχέσεις εξουσίας, όπως αυτές προκύπτουν από το έργο του τελευταίου.
"Νίτσε, Φρόυντ, Μαρξ" είναι η διάλεξη που έδωσε ο Γάλλος Φιλόσοφος τον Ιούλιο του 1964 και αποτελεί το πρώτο κείμενο του συγκεκριμένου βιβλίου. Εδώ γίνεται αναφορά σε μια νέα ερμηνευτική τεχνική που εγκαινιάζεται από τους παραπάνω θεωρητικούς, σύμφωνα με την οποία αμφισβητείται η ύπαρξη αρχικού σημείου προς διερεύνηση. Αντίθετα, μέσα από τη φιλοσοφία του Νίτσε, τη φροϋδική ψυχανάλυση και τις σχέσεις παραγωγής κατά Μαρξ, ο Φουκώ μιλά για την ατελείωτη διαδικασία της ερμηνείας, όπου το αφετηριακό σημείο καταργείται, εφόσον αποτελεί μονάχα ερμηνεία άλλων σημείων, υποδεικνύοντας το μεταφυσικό χαρακτήρα της σημειολογίας και το ανεξάντλητο της γνώσης. Μέσα από το στοχασμό που κατά πολλούς εμπίπτει στη μεταμοντέρνα σκέψη, δεν νοείται η πρωταρχή αλλά ένας κύκλος ανεξάντλητων ερμηνειών. Κατ' αυτόν τον τρόπο, αναγνωρίζεται το δικαίωμα της κριτικής της καθεστηκυίας ηθικής, αφού δεν αποτελεί πλέον δόγμα και αφετηριακό σημείο.
"Ο Νίτσε, η γενεαλογία, η ιστορία" είναι ένα γραπτό κείμενο του Φουκώ- δεύτερο μέρος του βιβλίου-, όπου, κατά το νιτσεϊκό μοντέλο, αντιπαρατίθεται στη μεταφυσική αναζήτηση της ανθρώπινης ιστορίας μια γενεαλογική προσέγγιση, βασισμένη στην αποδόμηση της πραγματικότητας, της ταυτότητας και της αλήθειας. Η Γενεαλογία της Γνώσης κατά Φουκώ αποτελεί ευθύ υπαινιγμό και συνέχεια της Γενεαλογίας της Ηθικής του Νίτσε.
Μία σειρά από διαλέξεις του Γάλλου φιλοσόφου στη Βραζιλία, το Μάιο του 1973, με τίτλο "Η Αλήθεια και οι μορφές του δικαίου" αποτελεί το τελευταίο έργο του Φουκώ που παρατίθεται στο βιβλίο. Εδώ δίδεται ιδιαίτερη σημασία στην έννοια της επινόησης, σύμφωνα με την οποία αμφισβητείται η ύπαρξη της αλήθειας που οδηγεί στην αποδοχή του Θεού και της επιβεβαιωμένης γνώσης. Μάλιστα, η γνώση, αποτελώντας κάτι το επινοημένο και μη-εγγενές στην ανθρώπινη φύση, μπορεί να προσεγγιστεί μόνο μέσα από σχέσεις σύγκρουσης, εξουσίας και υποταγής.
Οι μη κανονικοί
Στα επίφοβα άτομα του 19ου αιώνα που ονομάστηκαν “les Anormaux” (οι ανώμαλοι, οι μη κανονικοί) εστιάζει το ενδιαφέρον του ο Φουκώ. Ερευνώντας αυτές τις ιδιαίτερες περιπτώσεις από πολλές και ποικίλες πηγές (εκκλησιαστικές, νομικές και ιατρικές), αυτό που θέλει να κατανοήσει, είναι ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώθηκε στην νεότερη Δύση η έννοια της μη κανονικότητας.
Διακρίνει τρεις βασικούς τύπους: το τέρας, τον αδιόρθωτο και τον αυνανιζόμενο. Μέσα από τη μελέτη αυτών των τύπων, και στο πλαίσιο πάντα της γενικότερης προβληματικής του για τη σχέση γνώσης και εξουσίας, εκείνο που ενδιαφέρει τον Φουκώ είναι να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώθηκε στη νεότερη Δύση η έννοια της μη κανονικότητας.
Μια αναζήτηση των αιτιών της μη αποδοχής των "διαφορετικών", τότε, σήμερα, πάντοτε, από τον μεγάλο θεωρητικό και φιλόσοφο Φουκώ. Για πρώτη φορά ίσως δίνεται η ευκαιρία "συνδιάλεξης" μαζί του μελετώντας και ερευνώντας κείμενα με παιδαγωγική εφαρμογή που ταυτόχρονα αντικατοπτρίζουν τη μεγάλη αφοσίωση για τη δουλειά του και το πάθος του για έρευνα.
Μεταμοντερνισμός
Το όνομα του Μισέλ Φουκώ είναι στενά συνδεδεμένο με τη μεταμοντέρνα σκέψη, παρ΄ ότι ο ίδιος απέφευγε να ονοματίσει ευθέως το έργο του ως μεταμοντέρνο. Από τα μέσα του 20ου αιώνα εδραιώνεται σε διεθνές επίπεδο ένα νέο είδος σκέψης, που έχει την αφετηρία του στις φιλοσοφικές αντιλήψεις του Φρίντριχ Νίτσε και του Μάρτιν Χάιντεγκερ, αντιλαμβανόμενες ως κριτική στη μοντέρνα σκέψη της νεωτερικότητας, που συνδέεται με τον Διαφωτισμό και τον Ορθολογισμό. Ως εκ τούτου, ο Φουκώ μπορεί να θεωρηθεί μεταμοντέρνος φιλόσοφος, αφού το έργο του διακατέχεται από την καχυποψία προς την αντικειμενική γνώση και την αλήθεια, όπως προκύπτει από τις επιστήμες. Την εξουσία και τη δύναμη που στο μοντέρνο λόγο προσφέρει η γνώση, στον Φουκώ τη γνώση φέρουν και διαμορφώνουν αυτοί που κάθε φορά ασκούν την εξουσία. Συνεπώς, η εξέτασή του δεν διαφεύγει ποτέ τo εκάστοτε ιστορικό πλαίσιο, σύμφωνα μάλιστα με το οποίο διεξάγεται κάθε μελέτη και ερμηνεία.
Στο έργο του Φουκώ διαφαίνονται στοιχεία των νιτσεϊκών αντιλήψεων περί εξουσίας και συγκρουσιακών σχέσεων και της φιλοσοφίας της αποδόμησης του Ζακ Ντεριντά. Στην κατά Φουκώ σκέψη, η διαφορά- ως αντίθετο της μοντέρνας ομοιότητας- απασχολεί όλες τις σχέσεις, ενώ παράλληλα επιχειρείται μια αποδόμηση του υποκειμένου, όπως αυτό κατασκευάστηκε από τον Ρενέ Ντεκάρτ, με το να θεωρηθεί το σκέπτεσθαι ανώτερο του όντος.
Τον Φουκώ απασχόλησε κατά παρόμοιο τρόπο και η γλώσσα, η οποία ,όπως και το σκέπτεσθαι, διαχωρίζεται και ξεπερνά τον εκφραστή της, ενώ ανάμεσα σε συνομιλητές ενυπάρχει μια μορφή σύγκρουσης. Η αλληγορία και η υπόνοια που εκφράστηκε ήδη από τους Έλληνες της αρχαιότητας ενδιέφερε ιδιαίτερα το Γάλλο διανοητή, καθώς επίσης και το ότι η γλώσσα δεν εμπίπτει μονάχα στο πεδίο της ρηματικής της μορφής.
Άλλα στοιχεία που δημιουργούν σχέσεις συγγένειας ανάμεσα στο έργο του Φουκώ και τη μεταμοντέρνα σκέψη προέρχονται από τον στρουκτουραλιστικό χαρακτήρα των ιδεών του, σύμφωνα με τις οποίες δεν υπάρχει μια αιτιώδης σχέση ανάμεσα στο σημείο και το σημαινόμενο στη γλώσσα και στη γνώση γενικότερα,αλλά μια σύνδεση αυθαιρεσίας.
Έργα
Επιτήρηση και τιμωρία
Η ιστορία της σεξουαλικότητας
Οι λέξεις και τα πράγματα
Η αρχαιολογία της γνώσης
Για την υπεράσπιση της κοινωνίας
Ο μεγάλος εγκλεισμός
Τρέλα και φιλοσοφία
Η ιστορία της τρέλας
Η τάξη του λόγου
Τρία κείμενα για τον Νίτσε
Ψυχική αρρώστια και ψυχολογία
Ο στοχασμός του έξω
Επιλογή από τα Dits et ecrits
Οι μη κανονικοί
Το μάτι της εξουσίας
Εξουσία, γνώση και ηθική
Η μικροφυσική της εξουσίας
Τι είναι διαφωτισμός
De Siris